جنگل هیرکانی پس از ۴۰ میلیون سال حیات، در حال نابودی

به گزارش باران  شمال، یکی از مهم‌ترین منابع طبیعی در جهان، جنگل‌ها هستند؛ تا جایی که کشورهای دارای سهم بیشتر از جنگل‌های طبیعی را می‌توان نقاط ویژه جغرافیایی در جهان دانست. جنگل‌ها منابع اصلی برای تامین اکسیژن و هوای پاک در جهان به شمار می‌روند و گونه‌های مختلف جانداران نیز که زیستگاه اصلی‌شان جنگل‌ها است، چرخه حیات را کامل می‌کنند.

جنگل‌های هیرکانی بخش قابل توجهی از شمال کشور ایران و قسمت کوچکی از جمهوری آذربایجان را تشکیل می‌دهند. زمین شناسان و دانشمندان با تحقیق و پژوهش در حوزه خاک، قدمت جنگل های هیرکانی را در حدود دوره سوم زمین شناسی یا ۴۰ میلیون سال پیش تخمین زده‌اند. با توجه به قدمت این جنگل‌ها، می‌توان محدوده قرار گرفتن آن‌ها را به موزه طبیعی وسیعی تشبیه کرد که نمونه‌هایی از فسیل گیاهان چند هزار ساله در آن وجود دارند.

جنگل‌های هیرکانی مانند نواری سبز رنگ در جنوب دریای خزر قرار گرفته‌اند و درختان آن بسیار متراکم هستند. با توجه به موقعیت مکانی و آب و هوایی این جنگل‌ها، می‌توان این منطقه را یکی از غنی‌ترین ذخایر آبی جهان نیز دانست که مانند سدی بزرگ از جاری شدن سیل در شمال ایران جلوگیری می‌کند. نام «هیرکان» گویش قدیمی کلمه «گرگان» است که در گذشته استانی بزرگ در شمال ایران بوده است و در جمهوری آذربایجان نیز منطقه‌ای با این نام وجود دارد. «جرجان» نیز نام دیگر گرگان است که در سالیان قبل به جنگل‌های شمال نیز اتلاق می‌شد. بنابر بعضی اسناد موجود و خوانش کتیبه‌های ایران باستان (دوره هخامنشیان)، نام این منطقه در گذشته «ورکان» بوده است؛ اما در حال حاضر با توجه به اشتراک بین کشورهای ایران و آذربایجان، دو کشور روی نام «هیرکان» به توافق رسیده‌اند.

جنگل‌های هیرکانی در شمال ایران نقش بسیار قابل توجهی در پالایش هوای آلوده دارند. آب و هوای ناحیه جنوب دریای خزر، شرایطی بسیار مناسب برای رشد درختان این جنگل‌ها ایجاد کرده است و بنا بر پیش‌بینی زمین شناسان، امکان رشد گیاهان و درختان جنگل‌های هیرکانی ایران، با این قدمت بالا، در سایر نقاط جهان وجود نداشته است.

قدمت بالای جنگل‌‌های هیرکانی ایران و آذربایجان و تنوع گیاهان آن، سبب ثبت این گنجینه طبیعی در فهرست میراث طبیعی یونسکو در سال ۲۰۱۹ میلادی شد.

نخستین درخواست برای ثبت‌نام جنگل های هیرکانی در فهرست یونسکو توسط کشور آذربایجان صورت گرفت؛ اما به‌دلیل قرار گرفتن بخش زیادی از این جنگل‌ها در خاک ایران، با این درخواست موافقت نشد و پس از آن با پیگیری مجدد از طرف ایران، نام جنگل‌های هیرکانی به‌عنوان اثر مشترک کشورهای ایران و آذربایجان، در فهرست یونسکو به ثبت رسید.

جنگل‌های هیرکانی مساحتی نزدیک به مساحت دو میلیون و ۱۲۵ هزار هکتار دارند که در حدود دو میلیون هکتار آن در ایران و ۲۰ هزار هکتار در جمهوری آذربایجان قرار گرفته است. در حدود ۵۰ درصد از این جنگل‌ها در طول سالیان دراز از بین رفته‌اند و در حال حاضر تنها از بخش محدودی از این جنگل‌ها، با عنوان مناطق حفاظت شده نگهداری می‌شود. از عمر جنگل های هیرکانی ۴۰ میلیون سال می‌گذرد و در زمان‌های بسیار دور، این مناطق شاهد زندگی موجودات نخستین بوده است.

گوناگونی گیاهان و درختان این جنگل‌ها، توجه بسیاری از زمین شناسان جهان را به خود جلب می‌کند. در جنگل‌های هیرکانی بیش از ۸۰ نوع درخت، ۵۰ گونه از درختچه‌ها و انواع مختلفی از نمونه‌های بومی دیده می‌شوند که بسیاری از آن‌ها در دیگر نقاط جهان رشد نمی‌کنند.

اگرچه در طول سال‌های طولانی، بخش قابل توجهی از این منطقه از بین رفته است، هم‌چنان نمونه‌های برجسته‌ای از گیاهان در این جنگل‌ها دیده می‌شوند. فسیل گونه‌های از بین رفته در جنگل‌های هیرکانی، سال‌ها مورد تحقیق و پژوهش زمین شناسان و زیست شناسان بوده و هست. گیاهان و درختان این جنگل‌ها علاوه بر نقش موثری که در تامین اکسیژن جهان دارند، تاثیر قابل توجهی نیز بر ذخایر آب می‌گذارند. طبق تحقیق‌های انجام شده، در هر ۱۰ هزار مترمربع خاک این جنگل‌ها، بین ۵۰۰ تا دو هزار متر مربع، آب ذخیره می‌شود. نفوذپذیری خاک جنگل های هیرکانی بسیار بالا است و همین امر منجر به فراوانی ذخایر آب در این منطقه می‌شود. با توجه به موارد مطرح شده می‌توان به نقش موثر گیاهان و درختان جنگل های هیرکانی در اکوسیستم محیط اطراف آن و جهان، پی برد.

در حال حاضر یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های فعالان محیط زیست در جهان، حفظ منابع طبیعی و حراست از جنگل‌ها است. نابودی جنگل‌ها تاثیر غیر قابل جبرانی بر زیست انسان‌ها در جهان خواهد گذاشت و خطر از بین رفتن جنگل‌ها در حقیقت برابر با خطر نابودی نسل‌های آینده است. شاید در نگاه نخست، حفظ منابع طبیعی، دغدغه‌ای نه چندان مهم به نظر برسد، اما با توجه به مدارک موجود از پژوهش‌ها، نابودی جنگل‌ها می‌تواند به‌منزله نزدیک شدن پایان زندگی انسان‌ها روی کره زمین باشد.

متاسفانه در طول سالیان دراز، افراد بسیاری با سیاست گذاری‌های اشتباه که ریشه بیشتر آن‌ها در منفعت‌های اقتصادی است، باعث ضررهای غیر قابل جبران به پوشش گیاهی جنگل های هیرکانی شمال ایران شده‌ا‌ند؛ از طرح انتقال آب دریای خزر به کویر گرفته تا مجوزهای بی‌شمار ساخت‌وساز در جنگل و از بین بردن پوشش گیاهی جنگل های هیرکانی، همه باعث آسیب‌های بسیار به این جنگل‌ها شده‌اند.

در طول سالیان دراز، بیش از نیمی از جنگل‌های هیرکانی نابود شده‌اند و متاسفانه این روند نابودی هم‌چنان ادامه دارد.

یکی از مهمترین عوامل مخرب در جنگل‌های هیرکانی، ساخت‌وساز بی رویه و تصرف زمین‌های جنگلی و تبدیل آن‌ها به ویلاها است. برای ساخت هر ویلا یا خانه جنگلی حجم قابل توجهی از خاک و گیاهان در این جنگل‌ها از بین می‌روند. با گذشت زمانی کوتاه، حجم خسارت‌های وارد شده به جنگل های هیرکانی، به‌دلیل ساختمان سازی‌ها، قابل باور نیست. دیگر عوامل مخرب جنگل های هیرکانی نیز، دپوی پسماند توسط شهرداریهای، آتش سوز‌ی‌ها، برداشت بی‌رویه از منابع جنگلی و چرای بی‌رویه دام‌ها هستند. در همین راستا گفت و گویی با سید محمد حجتی دانشیار گروه جنگلداری و منابع طبیعی ساری انجام دادیم.

حجتی با بیان اینکه مراتع و جنگل‌ها تنها وظیفه تأمین نیاز انسان را ندارند بلکه آنها باید عامل نفوذ آب به داخل خاک باشند، گفت: آلاینده‌های کربنی که از سوخت‌های فسیلی تولید می‌کنیم را جنگل‌ها و مراتع جذب می‌کنند و نیز آب سالم به مردم تحویل می‌دهند و اکسیژن کافی را تأمین و همچنین گرد و غبار موجود در هوا را تصفیه می‌کنند بنابراین جنگل‌ها و مراتع تنها وظیفه تولید چوب و علوفه را ندارند بلکه باید حیات و کیفیت حیاتمان را افزایش دهند.

وی درباره این که منابع طبیعی چه تأثیری بر سلامت انسان دارد، افزود: در کشورمان که از جمله کشورهای در حال توسعه است اهمیت این مسائل زیست‌محیطی برای مردم روشن نخواهد شد و در حال حاضر به دنبال مکانی برای خواب و غذا و تفریح هستند اما اگر محاسبه کنیم که یک هکتار جنگل چه مقدار اکسیژن تولید می‌کند و آب ذخیره کند و نیز دی اکسید کربن  و گرد و خاک را جذب کند و اگر این ارزش‌های زیست محیطی را ارزش گذاری اقتصادی انجام دهیم می‌توانیم به درآمد آن پی ببریم چراکه اگر مردم هوای سالم نداشته باشند بیمار می‌شوند و اگر این بیماری کوچک باشد هزینه مالی دارد و اگر این بیماری از نوع صعب‌العلاج باشد این مشکل علاوه بر بار مالی سنگین می‌تواند مشکلات عاطفی در خانواده ایجاد می‌کند زیرا اگر فردی در خانواده دچار بیماری بدی باشد کل خانواده دچار مشکل می‌شوند بنابراین با در نظر گرفتن این مسائل اگر برای حفاظت از جنگل‌ها هزینه شود ارزش آن بسیار بیشتر است.

دانشیار گروه جنگلداری و منابع طبیعی ساری با اشاره به اینکه یکی از مشکلات جنگل تغییر کاربری اراضی است، در این باره گفت: تغییر کاربری اراضی نیز از جمله مشکلاتی است که برای جنگل بسیار دردناک است. ایران جز ده کشور اول در تولید گازهای گلخانه‌ای است. گازهای گلخانه‌ای به دلیل افزایش بیش از حد گاز‌های موجود در جو که موجب می‌شود گرمای ناشی از نور خورشید در زمین باقی می‌ماند.

وی یادآور شد: گاز گلخانه‌ای می‌تواند از زمینی که جنگل بوده و سپس به زمین کشاورزی تبدیل شد به وجود بیاید زیرا این زمین‌های جنگلی دارای مواد آلی هستند و پس شخم زدن اکسیده می‌شوند و گازهایی مانند متان، اکسید نیتروژن و منوکسید کربن را تولید کنند و هرچه غلظت این گاز در منطقه‌ای بیشتر شود پدیده گلخانه‌ای بیشتر حس می‌شود. تولید گازهای گلخانه‌ای در جهان موجب ذوب یخ‌ها و ایجاد سیلاب و نیز طوفان‌هایی مانند کاترینا را ایجاد می‌کنند.

حجتی اضافه کرد: در مقیاس محلی گازهای گلخانه‌ای گرم شدن هوا را ایجاد می‌کند که موجب تأثیر بر کشاورزی و حتی بلوغ جنسی بچه را کاهش می‌دهد و این پدیده اجتماعی است و جامعه هم برنامه‌ای برای این پیامد اجتماعی ندارد و این معضل زیست محیطی است اما تبدیل به هنجار شد.

وی درباره ارزیابی رابطه میان حفاظت از محیط زیست و ساخت ویلا در تغییر ساختار روستا به شهر ، تصریح کرد: در تمامی نقاط ایران در زمینه حفاظت از منابع طبیعی دچار مشکل هستیم و حتی پس از انقلاب نتوانستیم فرهنگ حفاظت از منابع طبیعی را در میان مردم جا بیندازیم چراکه بسیاری از گونه‌های جانوری و نیز درختی در حال انقراض است و برای هزینه توسعه یافتگی نیز اقدامی انجام نشد.

دانشیار گروه جنگلداری و منابع طبیعی ساری یادآور شد: در هر منطقه‌‌های شهری برای آنکه مدرن به نظر برسد آپارتمان احداث شده و چون در این آپارتمان‌ها احساس خفگی می‌کنند در روستاها برای خود ویلا می‌سازند و به مناطق جنگلی و عرصه‌ها تجاوز می‌کنند و با ویوی جنگل ویلا می‌سازند اما ویلاهای خود را حتی با زمین‌ها قانونی نیز بار دیگر از همان مصالح شهری مانند سنگ و آجر و حلب استفاده می‌شود به طوری که روستاهایمان و حتی مناطق ییلاقی شبیه شهر شده و دیگر چشم انداز طبیعی را ندارد. در بسیاری از ییلاقاتمان افرادی از تمام نقاط کشور آمدند و زمین‌ها را با کمترین قیمت خریدند و ویلاهایی بلند در آن احداث شده که سالی یک هفته در آنجا می‌مانند. این افراد چهره طبیعت را از میان بردند و استفاده‌ای از نمی‌کنند و در این زمینه سازمان جنگل‌ها باید جلوی چنین اتفاقات ناگوار را بگیرد و بدون هر گونه زابطه‌ای دست متجاوزان به عرصه‌های طبیعی را قطع کند.