ضرورت تغییر تفکر مدیریت منابع آبی مازندران

متاسفانه اجرای طرح های غیرکارشناسی آنهم در حوزه محیط زیست و منابع طبیعی همواره موجب خسارات جبران ناپذیر بوده است.  مازندران و استان های شمالی کشور نیز در سال‌های اخیر بدلیل توسعه نامتوازن و غیرعلمی در حوزه کشاورزی با تهدیدات فزاینده ای روبرو بوده اند.

اختصاصی باران شمال_گروه اجتماعی – رویه های غیرکارشناسی تا بدانجا پیش رفت که اخیرا ۱.۲ میلیون هکتار از اراضی کشاورزی شمال کشور زیر سایه طرح جامع احداث و ساماندهی زیرساخت های منابع آب و خاک شمال کشور قرار گرفت که تبعات سنگین آن ازجمله تشدید تنش های آبی و آلودگی های محیط زیستی گریبانگیر مردم منطقه خواهد بود.

در همین خصوص جمعی از نخبگان و دانشگاهیان استان مازندران در نامه ای وارده خواستار تغییرات مدیریتی در استان با سیاست های غلط شدند و گزارشی از مدیریت منابع آبی استان دادند که جای تامل برای اندیشمندان است. در زیر قبل از ارائه گزارش مدیریت منابع آبی استان نامه وارده را می خوانید؛

نامه با موضوع: طرح جامع احداث و ساماندهی زیرساختهای منابع آب و خاک شمال کشور

در ۱۷ بهمن سال جاری، وزیر محترم جهاد کشاوری از اجرای طرح ۱.۲ میلیون هکتاری زهکشی و بهسازی اراضی کشاورزی در سه استان شمالی کشور خبرداد؛ طرحی که قرار است اعتبار سه‌میلیارد دلاری آن از طریق تهاتر نفت و فایننس خارجی تامین شود. متاسفانه طرحی با این ابعاد بدون انجام مطالعات اولیه، به مرحله تصویب و تامین اعتبار رسیده است و کارشناسان و ذینفعان تنها پس از تصویب طرح و مذاکرات تامین اعتبار از این طرح مطلع شده‌اند.

ما امضا‌کنندگان این نامه، مشکلات و تبعات متعدد این طرح از جمله غیرمنطقی‌بودن سه‌کشت، آسیب‌زابودن زهکشی زیرزمینی اراضی شالیزاری در مقیاسی فراتر از پایلوتهای کوچک، تشدید کمبود منابع آب و آلودگیهای محیط زیست و ایجاد تعارضات اجتماعی را متذکر می‌شویم. همچنین رویه تصویب طرحها بدون انجام مطالعات عمیق و مشارکت دینفعان در تصمیم‌گیری، همچنین تخصیص همزمان بودجه برای مطالعه و اجرا را رویه‌ای ناصواب و مخالف منافع کشوردانسته و خواستار توقف این رویه هستیم.

مروری بر برنامه­ های مدیریت آب دراستان مازندران

در این گزارش، بطور خلاصه روند تغییرات بارندگی، کمیت و کیفیت آب زیرزمینی، وضعیت تالاب میانکاله و برنامه ­های توسعه آب استان ارایه شده است.

روند تغییرات بارندگی

متوسط بارندگی در ۱۳ ایستگاه­ سینوپتیک کشور در سه دهه گذشته در مقایسه با میانگین طولانی­مدت در جدول زیر ارایه شد. میزان بارندگی در دهه ۹۰ در ساری تقریبا مشابه و در بابلسر و قراخیل حدود ۷ تا ۱۰ درصد کمتر از مقدار آن در دهه ۸۰ بود. به غیر از این سه منطقه، در سایر مناطق، میزان بارندگی در دهه ۹۰ حدود دو تا ۲۶ درصد بیشتر از مقدار آن در دهه ۸۰ بود. مقایسه بارندگی دهه ۹۰ با دهه ۷۰ نیز نشان­دهنده افزایش بارندگی در دهه اخیر می­باشد. میانگین طولانی­مدت بارندگی نیز عموما مشابه یا در برخی مواقع کمتر از میانگین دهه ۹۰ بود. مقایسه این اعداد نشان می­دهد که از نظر میزان بارندگی، شرایط فعلی استان مازندران در سه دهه گذشته تغییر خاصی نداشته است. به عبارت دیگر، نمی­توان چالش­های فعلی آب در سطح استان را به تغییر میزان بارندگی ارتباط داد.

متوسط بارندگی سالانه در بخش­های مختلف مازندران

ناپایداری منابع آب زیرزمینی

کسری مخزن آب زیرزمینی استان بر اساس گزارش وضعیت منابع آب استان در انتهای تیرماه ۱۴۰۱، ۳۴/۸۲ میلیون متر مکعب بوده و انتظار می­رود با توجه به توسعه سطح تحت کشت دوم برنج و کاهش بارندگی­ها، تا اواخر مهر این عدد از ۱۰۰ میلیون متر مکعب تجاوز نماید. براساس گزارش رسمی برنامه سازگاری با کم آبی استان که در اسفند سال ۱۳۹۹ منتشر شد، متوسط سالانه کسری مخزن آب زیرزمینی حدود شش میلیون مترمکعب و میزان کسری تجمعی آن حدود ۱۶۲ میلیون مترمکعب عنوان شد. یکی از دلایل اصلی افزایش کسری تجمعی مخزن، افزایش حفر چاه­های مجاز و غیر مجاز می­باشد.

این در حالی است که از سال ۱۳۹۴ که طرح احیا و تعادل بخشی آب زیرزمینی ابلاغ شد، باید شرکت آب منطقه­ای مازندران با اتخاذ تدابیری مناسب از جمله مسدود نمودن چاه­های غیر مجاز، این کسری مخزن جبران را جبران می­نمود نه آنکه تشدید نماید. در طول سالهای ۱۳۸۴ تا ۱۴۰۰، چند هزار چاه مجاز و غیر مجاز جدید به ۸۵ هزار چاه مجاز قبلی اضافه شد.

در حال حاضر، تقریبا معادل آب تجدیدپذیر زیرزمینی از این چاه­های مجاز برداشت می­شود. با این حال، برآودها حاکی از آن است که حداقل ۱۰۰ هزار چاه غیرمجاز نیز در سراسر استان وجود دارد که آماری از میزان برداشت آب آنها وجود ندارد. افت سطح آب زیرزمینی و تشدید کسری مخزن، هزینه­های اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی متعددی را در پی خواهد داشت. بدترین شرایط در استان مربوط به منطقه بهشهر-بندرگز هست که تبدیل به دشت ممنوعه-بحرانی شده است.

تغییرات سطح آب زیرزمینی در استان طی سال­های گذشته براساس برنامه سازگاری با کم آبی حاکی از افت دایمی آب زیرزمینی و تشدید آن در یک دهه گذشته می­باشد. جالب آنکه در طوب مدت برنامه احیا و تعادل بخشی آب زیرزمینی، روند افت نه تنها کنترل نشده است بلکه تسریع گردید.

روند افت آب زیرزمینی در استان مازندران از مهر ۱۳۷۰ تا مهر ۱۳۹۷

خشک شدن چشمه­ ها، رودخانه­ ها، تالاب­ها و سایر پیکرهای آبی

برنامه­های توسعه ناپایدار، احداث برخی سدهای نابجا و تخصیص­های نامتناسب و بیش از حد سبب شده است که بسیاری از چشمه­ها و رودخانه­های استان خشک شوند. به غیر از این، دستکاری­های غیر معقول در سیستم منابع آب استان، اثرات جبران ناپذیری بر پیکره­های آبی به جای گذاشته است. تالاب­های طبیعی جنگلی به واسطه لایروبی­ها برای فروش خاک، از ساختار طبیعی خود خارج شده و اکوسیستم­های حساس و در معرض خطر گیاهی و جانوری آنها نابود شدند.

مهمترین نمونه از این نوع مدیریت ناپایدار، نابودی بخش وسیعی از تالاب میانکاله می­باشد. ۴۴ هزار هکتار از حدود ۶۸ هزار هکتار مساحت تالاب را بخش آبی تشکیل می­داد. در سال­های اخیر، حدود ۳۰ درصد از پهنه آبی این تالاب کاسته شد. یکی از اساسی­ترین دلایل این فاجعه، عدم تخصیص حقابه آب شیرین به تالاب بوده است. ۲۲ نهر فصلی و دایمی و آبهای نابهنگام که در تامین حقابه تالاب نقش داشتند، در حال حاضر به بخش­های دیگر از جمله آبزی پروری اختصاص داده یافتند.

علاوه بر این، دبی رودخانه قره­سو (مسیر دیگر تامین آب شرین تالاب) که در حالت پرآبی حدود ۱۸ مترمکعب بر ثانیه بود به دلیل سد به حدود یک مترمکعب بر ثانیه کاهش یافت. برای حدود ۵۰۰۰ هزار چاه در منطقه بهشهر و گلوگاه پروانه بهره­برداری صادر شد که از آنها حدود ۹۰ میلیون متر مکعب آب استحصال می­شود.

علاوه بر این، حدود ۳۰۰ هکتار پرورش ماهی با مصرف ۳۰ میلیون مترمکعب آب در منطقه ایجاد شده است. با تخصیص­های متعدد در منطقه، تقریبا هیچ مسیری برای ورود آب شرین به تالاب باقی نمانده است. نیاز آبی تالاب در حالت ایده­آل حدود ۴۲۰ میلیون مترمکعب است که برنامه­های تخصیص نابجا، سبب قطع تامین آب و نابودی تدریجی تالاب شده است. عدم ورود آب شیرین به همراه سایر عوامل مرتبط با آن، سبب افزایش قابل توجه شوری آب تالاب و برهم خوردن اکوسیستم گیاهی و جانوری تالاب شده است.

تغییرات کیفی آب زیرزمینی

براساس گزارش برنامه سازگاری با کم آبی که در اسفند ۱۳۹۹ منتشر شد، آلودگی منابع آب زیرزمینی استان از نظر شوری و نیترات به سرعت درحال افزایش است.برآوردها حاکی از آن است که اصلاح کیفی آب زیرزمینی دشت تجن نیاز به تزریق چند میلیارد متر مکعب آب با کیفیت دارد. با توجه به نقشه­های آلودگی، برخی مناطق استان وضعیت بدتری را در مقایسه با تجن تجربه می­کنند.

افزایش شوری آب زیرزمینی به تدریج سبب کاهش بهره­وری زمین و تولید شده و زمین حاصلخیز را به زمین غیر زراعی و غیر مولد تبدیل خواهد نمود. افزایش غلظت نیترات در منابع آب، افزایش انواع بیماری­های سرطانی و غیر سرطانی را در پی خواهد داشت. گزارش­های موجود نشان می­دهد که افزایش شوری خاک و از بین رفتن حاصلخیزی زمین سبب نابودی برخی از تمدن­های بزرگ در جهان شده است.

افزایش شوری آب زیرزمینی در استان در دو دهه گذشته
افزایش آلودگی نیتراتی آب زیرزمینی استان در سال­های گذشته

سند منابع آب

خطرناک­تر از آنچه تاکنون به وقوع پیوسته است، سیاست­های کلان آب مازندران در آینده می­باشد. براساس برنامه­ریزی­های انجام شده در سند توسعه منابع آب استان مازندران، برنامه­های آبی استان در افق ۱۴۲۵ بر مبنای افزایش ۵۵ درصدی مصرف آب نسبت به شرایط فعلی تنظیم شد. در این برنامه، مصرف آب کشاورزی، شرب و صنعت به ترتیب حدود ۶۸، ۳۴ و ۲۱۴ درصد نسبت به وضعیت موجود افزایش خواهد یافت.

با توجه به کمبود منابع آب در شرایط فعلی، طرح­های سدسازی متعددی برای تامین آب مورد نیاز برنامه ۱۴۲۵ در نظر گرفته شد. در شرایطی که لازمه حیات بشر و پایداری سرزمین، کاهش تدریجی آب مصرفی و ارتقای بهره­وری آن می­باشد، تدوین برنامه­های توسعه ناموزون، صرفا در راستای تسریع نابودی این استان خواهد بود.

جمع­بندی

تحلیل کلی وضعیت موجود حاکی از آن است که علی­رغم عدم تغییر قابل توجه بارندگی­ها در سال­های اخیر،منابع آب استان مازندران از وضعیت پایدار خارج و بسیاری از پتانسیل­های این سرزمین زرخیر نابود شده است. منشا اصلی این ناپایداری نگرش مدیریت سازه محور آب در استان و عدم توجه جدی به بخش مصرف بوده است.

از سوی دیگر، پیش­بینی­های اقلیمی نشان­دهنده کاهش بارندگی­ها در سال­های آتی می­باشد. این در حالی است که برنامه­های توسعه آب استان کاملا مبتنی بر افزایش مصرف آب تنظیم شده است. ملاحظه روندهای گذشته و برنامه­های آینده به وضوح نشان دهنده بدتر شدن شرایط و تشدید ناپایداری استان می­باشد. بنابراین، برای جلوگیری از ادامه این شرایط نابسامان و احیای تدریجی سرزمین، تغییر تفکر حاکم بر مدیریت آب در استان کاملا ضروری است.

 – دکتر عبدالله درزی دکترای مهندسی آب و زهکشی عضو علمی دانشگاه علوم کشاورزی ساری